شوشتر، فشرده‌ای از ایران بزرگ است؛ شهری که خود به‌تنهایی یک تاریخ است باید آن را از لابه‌لای کتاب‌های کهن و بناهای ویران‌شده، جست‌و‌جو کرد؛ شهری که دیرزمانی هم بزرگ، هم زیبا و هم مهم بود. واژه‌ی شوشتر را صفت برتر شوش دانسته‌اند. شوش به معنی خوب و شوشتر را خوب‌تر می‌دانند. این شهر قدمتی چند هزارساله دارد و متعلق به تمدن‌های ماقبل تاریخ است که شکوفایی آن در دوران هخامنشیان و ساسانیان بوده است. ازنظر طبیعی و تاریخی، یکی از مهم‌ترین شهرهای استان و کشور محسوب می‌شود.
عبور رودخانه‌ی کارون از شوشتر، باعث به وجود آمدن مناطق مستعد و شکل‌گیری حیات شهری در آن شده است؛ به‌طوری‌که این شهر ازنظر کشاورزی و تاریخی شهر مهمی به شمار می‌رود و آثار تاریخی فراوانی در ارتباط با بهره‌برداری از منابع آبی موجود (مانند پل، بند، تأسیسات آبخیزداری و...) در این شهر وجود دارند. به‌عنوان نمونه می‌توان به بند میزان، پل بند شادروان، نهر داریون، قلعه‌ی سلاسل، پل بند گرگر، مجموعه‌ی آسیاب‌ها و آبشارها، و... اشاره کرد. کار هریک از این بناها در ارتباط با بناهای دیگر معنی پیدا می‌کند. به همین دلیل، عنوان حلقه‌ی آبی را برای بناهای آبی تاریخی شوشتر برگزیده‌اند. طبیعت شوشتر با داشتن ویژگی‌هایی چون رود کارون و انشعابات آن، شطیط و گرگر، اراضی پراستعداد کشاورزی و بلندی‌های زیبای زاگرس، بی‌اغراق کم‌نظیر است.
مقدمه
«شوشتر» زبان گویای تاریخ کهن و سخن‌گوی بازمانده‌های گران‌بهایی است که از دل خاک بیرون کشیده می‌شوند یا در دل‌سنگ‌ها و کوه‌ها یافت می‌گردند و در شمار پرمعناترین آثار به‌جامانده از ایران کهن هستند.
در دوره‌ی پیش از اسلام، شوشتر شهر مهمی بوده است (در دوره‌ی هخامنشی و ساسانی مرکز توجه پادشاهان آن دوران بود). حتی غالباً مرکز ایالت خوزستان به شمار می‌رفت. پس از ورود اسلام به ایران و فتح این شهر توسط مسلمین نیز اهمیت خود را حفظ کرد. در ردیف مهم‌ترین شهرهای ایران قرار گرفت و بیش از 13 قرن مرکزیت خود را حفظ کرد تا این‌که در اوایل سلطنت پهلوی، مرکز خوزستان از شوشتر به اهواز انتقال یافت.
مردم شوشتر به علت زندگی در کنار آب‌ها، به اهمیت آن برای ذخیره‌سازی و استفاده‌های مناسب از انرژی آب می‌برده بودند. روش انتقال صحیح آب از یک منبع ذخیره به منابع دیگر، طی قرن‌های طولانی، تنها روش قابل‌استفاده در آبیاری اراضی کشاورزی، به‌خصوص نیشکر بود. بناهای بسیاری در شهر شوشتر همچون پل بندها و آسیاب‌ها، از نمونه‌های خلاقانه‌ی معماری مردم باستان در بهره‌گیری درست از آب هستند.
موقعیت جغرافیایی
شوشتر یکی از شهرستان‌های شمال استان خوزستان با مساحت 3538 کیلومترمربع است و در عرض جغرافیایی 32 درجه و 30 دقیقه و طول جغرافیایی 48 درجه و 20 دقیقه شرقی قرار دارد. شوشتر از اهواز 92 کیلومتر و از تهران 831 کیلومتر فاصله دارد. این شهرستان از شمال به کوه‌های بختیاری و شهرستان دزفول، از غرب به شهرستان دزفول و شوش، از شرق به شهرستان مسجدسلیمان، از جنوب به شهرستان اهواز و از جنوب شرقی به شهرستان رامهرمز محدود می‌شود.
تاریخ بنای شهر و وجه تسمیه‌ی آن
برخی تاریخ‌نویسان معتقدند که نام شوشتر از واژه‌ی «شوشا» یا «سوسا»، یعنی «دلپسند» گرفته‌شده است. بعضی آن را «شاه‌شاتر»، یعنی «شهر شاه» می‌دانند. در جای دیگری واژه‌ی شوشتر را صفت برتر شوش دانسته‌اند؛ شوش را به معنی خوب و شوشتر را خوب‌تر می‌دانند. اعراب این شهر را به معنی «تستر»، و عده‌ای دیگر آن را به مناسبت این‌که درگذشته شش دروازه داشته است، «شش در» گفته‌اند. این شش دروازه عبارت‌اند از: دروازه‌ی ماپاریان در شمال، دروازه‌ی دزفول در شمال غربی، دروازه‌ی آدینه در غرب شهر، دروازه‌ی لشکر در جنوب غربی، دروازه‌ی مقام علی در جنوب شرقی، دروازه‌ی گرگر در شرق.
ابن‌مقفع در مورد تاریخ بنای شوش و شوشتر می‌گوید: «اول شهری که بعد از طوفان نوح بنا نمودند، شوش و شوشتر بود.»
حمزه اصفهانی چنین می‌گوید: «شوش معرب سوس است و این لفظ در فارسی به معنی خوب بوده و شوشتر یعنی خوب‌تر و شهر شوش به شکل باز و محیط شوشتر به شکل اسب و محیط شهر اهواز به شکل ضلع شطرنج است.»
سابقه‌ی تاریخی
آثار شناخته‌شده در تپه‌ای در شمال شرقی شوشتر، متعلق به قرون ماقبل تاریخ و مربوط به اقوام غارنشین است که در آن، سه‌طبقه‌ی متمایز آثار مربوط به دوران متفاوت غارنشینی به‌صورت اشیای سنگی، استخوانی و سفالی به‌دست‌آمده است. حفاری این تپه توسط پروفسور گیرشمن در سال 1320 خورشیدی صورت گرفت. قدمت آثار کشف‌شده به عصر حجر جدید می‌رسد. طبق تحقیقات انجام‌شده، در حوالی شوشتر آثار گران‌بهایی از دوره‌های ماقبل تاریخ ایلامی، هخامنشی، پارتی و ساسانی مدفون است که هنوز مورد کاوش قرار نگرفته‌اند. موقعیت ممتاز و شرایط مناسب زندگی در شوشتر، به علت نزدیکی به رود پهناور کارون و وجود سدهای طبیعی و صخره‌های اعجاب‌انگیز در مسیر این رودخانه، مانند بند ماهی بازان که در حقیقت از عجایب طبیعی خلقت محسوب می‌شود، موجب فراهم آمدن امکاناتی مناسب برای اقوام مستقر در این منطقه در طول تاریخ شده است.
قلعه‌ی سلاسل
این قلعه در شمال شهر شوشتر و بر پهنه‌ای از سنگ قرار دارد. به دلیل ارتباط بین نهر داریون و قلعه، می‌توان اذعان داشت که شکل‌گیری قلعه در دوره‌ی هخامنشی صورت گرفته است. در پی کاوش‌های باستان‌شناسی و به‌دست‌آمده آمدن سفال‌های عصر اشکانی، وجود این قلعه در دوران اشکانی (حدود 2000 سال پیش) ثابت‌شده است شکل کلی (پلان) این کهن دژ به‌صورت بیضی نامنظم است.
وجه‌تسمیه‌ی قلعه: سلاسل به معنی زنجیر است. درگذشته در امتداد کارون جسری از قایق‌ها که زنجیروار به هم متصل شده بودند، وجود داشت که نام سلاسل را از آن گرفته‌اند. سید نورالدین جزایری شوشتری در «تذکره‌ی شوشتر» می‌نویسد که پس از حمله‌ی اعراب و ویرانی قلعه، شخصی بنام ابی‌سلاسل در سال 315 هجری قمری مجدداً آن را آباد کرد که احتمالاً نام او بر قلعه مانده است.
ارتباط قلعه با بناهای مجاور: با توجه به عبور نهر داریون از زیر قلعه و اشراف آن بر بند میزان و پل بند شادروان، این قلعه مرکز مدیریت آب منطقه بوده است و طبق اطلاعات محلی به نظر می‌رسد شوادان خانه‌های محله‌های مجاور به شوادان قلعه که در نوع خود بی‌نظیر است ارتباط داشته است.
فضاهای قلعه: با توجه به عملکرد نظامی و مهندسی قلعه، فضاهای متنوعی در آن شکل‌گرفته‌اند که عبارت‌اند از: 1. خندق و حصار قلعه، 2. حیاط‌ها، 3. آشپزخانه، 4. نانوایی، 5. زندان موقت، 6. سربازخانه‌ها، 7. حمام، 8. اصطبل، 9. شوادان، 10. نقاره‌خانه، 11. کَت‌ها، 12. کوشک، 13. برج و بارو، 14. پل، 15. حرم (محل اسکان خانواده).
ارتباط قلعه و نهر داریون: ویژگی منحصربهفرد این قلعه، عبور نهر تاریخی داریون از زیر آن است. حفر نهر داریون از اقدامات دوره‌ی هخامنشی است. این نهر به‌منظور آبیاری اراضی میانی رودخانه‌ی شطیط و شاخه‌ی گرگر (دوشاخه رود کارون) احداث‌شده است. نهر داریون از طریق هشت دهانه‌ی آبگیر از رودخانه‌ی کارون تغذیه می‌شود. آب جمع‌آوری‌شده از آبگیرها از طریق دو کانال فرعی واصلی از بستر زیر قلعه عبور می‌کند و در ضلع جنوبی قلعه به‌صورت روباز نمایان می‌شود و تا «دشت میان‌آب» امتداد می‌یابد و اراضی این دشت را مشروب می‌کند. وجود پلکان‌هایی از درون قلعه‌ی سلاسل به نهر، کار برداشت آب را از داریون ممکن می‌سازد.
آسیاب‌های باستانی سیکا
مجموعه‌ی آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر، ازجمله آثار منحصربهفرد درزمینه‌ی تأسیسات آبی در سطح جهان است. این مجموعه که آغاز احداث آن به دوره‌ی هخامنشی، یعنی حدود 2500 سال پیش بازمی‌گردد. توسط نیاکان اقوام شوشتری با تکیه‌بر هوش و پشتکار و تنها با ابزار ابتدایی ساخته و در طول زمان تکمیل‌شده است. مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر را می‌توان اولین شهرک صنعتی در جهان دانست. آب رودخانه‌ی کارون به مرکز این شهرستان وارد و در قسمت شمال شهر توسط بندی بنام «بند میزان» به دوشاخه (شطیط و گرگر) تقسیم می‌شود. شهر شوشتر توسط این دوشاخه به جزیره‌ای تبدیل‌شده که اراضی آن به «میان آب» یا به لهجه‌ی محلی به «مینو»1 موسوم است.
دوشاخه‌ی مذکور در محلی به نام «بند قیر»، در 40 کیلومتری شوشتر به هم می‌پیوندند. گرگر از سمت جنوب حرکت می‌کند و در نهری به همین نام (نهر گرگر) که در دوره‌ی ساسانی حفرشده است، به پشت پل بند گرگر می‌رسد و از طریق سه تونل حفرشده به مجموعه‌ی آسیاب‌ها و آبشارها وارد می‌شود. جریان آب از طریق کانال‌ها باعث حرکت پره‌های آسیاب‌ها می‌شود و پس‌ازآن با سرازیر شدن به سمت پایین، آبشارهای زیبایی خلق می‌کند.
فضاهای موجود در مجموعه عبارت‌اند از:
- تونل‌ها و دهانه‌های ورود آب
- پل بند گرگر
- آسیاب‌ها
- آبشارها
- ورودی و ساباط ضابطین (محل اخذ عوارض)
- چهارتاقی (نمازخانه)
- سیکا
- تأسیسات جدید
- راه‌پله
- دو پولون
کانال‌ها و تونل‌ها
یکی از شگفتی‌های مجموعه، کانال‌های هدایت آب است. وظیفه‌ی هدایت آب از پشت پل بند گرگر را سه تونل به عهده‌دارند: تونل سه کوره، تونل شهر، و تونل بلیتی. تونل بلیتی از سایر تونل‌ها بزرگ‌تر و عرض آن 4 متر، ارتفاع متوسط آن 5/7 متر و طول آن حدود 365 متر است. این تونل در مواقع بحرانی به‌عنوان سریز عمل می‌کند. آبگیر این تونل‌ها که در طرف دیگر رودخانه قرارگرفته‌اند با همان نام تونل‌ها خوانده می‌شوند (دهانه‌ی سه کوره، دهانه‌ی شهر و دهانه‌ی بلیتی).
آسیاب‌ها
هر آسیاب دارای فضای انبار، محل سنگ آسیاب و تنوره است. به‌احتمال‌زیاد، تعداد 33 آسیاب در مجموعه وجود داشته و علاوه بر گندم، موادی چون کنجد (برای تهیه‌ی شیره‌ی آن‌که ارده گفته می‌شود)، نیشکر، شیشه و... نیز آسیاب می‌شده است. آسیاب‌های این مجموعه دو نوع بوده‌اند: تنوره و شیبی. مالکیت آسیاب‌ها به‌صورت دولتی و شخصی بوده است.
آسیاب تنوره دارای چاهکی که آب به آن وارد می‌شود و از پایین آن از طریق روزنه‌ای، به‌طرف پره‌های آسیاب هدایت می‌شود. مصالح به‌کاررفته برای ساخت تنوره عبارت‌اند از: سنگ، آجر و ملات ساروج (که شامل شیره‌ی آهک، خاکستر، ماسه و گیاهی بنام لویی است).
چهارتاقی (نمازخانه)
این بنا روی یکی از ساختمان‌های آسیاب قرارگرفته که از گذشته تاکنون از آن به‌عنوان محل اقامه‌ی نماز استفاده‌شده است.
دو پولون
این پل کوچک ارتباط محوطه‌ی غربی را با سایر قسمت‌ها برقرار می‌کند. دو دهانه دارد و با آجر، سنگ و اندود ساروج ساخته‌شده است.
پل بند گرگر
همان‌گونه که قبلاً اشاره شد، این بند روی نهر گرگر قرار دارد و ارتباط شرق و غرب شوشتر را برقرار می‌سازد. پشت این بند، آبگیر سه تونل اصلی قرار دارد که آب پشت‌بند را به مجموعه منتقل می‌کند این پل بند در دوره‌های زمانی متفاوت، در عصر صفوی و پس‌ازآن نیز در دوره‌ی پهلوی دوم با سنگ‌چینی روی بستر اصلی آن به ارتفاع فعلی خود رسیده است. سابق بر این روی آن دروازه‌ی گرگر (یکی از دروازه‌های شوشتر) قرار داشت.
سیکا
به محلی واقع در جنوب مجموعه اطلاق می‌شود که درگذشته کانالی بوده و آب در آن جریان داشته و دارای دو کت بزرگ و کوچک (کت: حفره‌های دست کند در مجاورت رودخانه) بوده است. سیکا حوض کوچک و جوی آب باریکی دارد و از میان آن، مناظر زیبایی از مجموعه قابل‌رؤیت هستند. برخی منابع به دلیل شباهت زیاد فرم معماری سیکا با معابد ایران باستان، احتمال می‌دهند سیکا محل عبادت بوده است.
تأسیسات جدید
یکی از بخش‌های بسیار جالب در مجموعه، تأسیسات جدیدی است که با توجه به نیروی زیاد آب طی سال‌های اخیر احداث‌شده‌اند و عبارت‌اند از:
1. نیروگاه برق نمکی (سال احداث 1312هـ.ش، واقع در ضلع غربی مجموعه).
2. نیروگاه برق مستوفی (سال احداث 1323هـ. ش، واقع در ضلع شمالی مجموعه). در این مجموعه اولین ژنراتور برقی استان خوزستان احداث‌شده است.
3. کارخانه یخ‌سازی (سال احداث 1334هـ. ش)
4. تلمبه‌خانه (سال احداث 1341هـ. ش)
در شکل صفحه‌ی 41 نمایی از یک آسیاب آبی نشان داده‌شده است :
1. کانال آب، 2. تنوره، 3.دریچه‌ی تنظیم ورود آب به تنوره، 4. پره‌ی آسیاب، 5. سنگ آسیاب، 6. محل انبار.
طرز کار آسیاب‌ها
همان‌طوری که در نمای شماتیک آسیاب می‌بینید، آب از طریق کانالی وارد تنوره می‌شود و با نیروی بسیار زیادی به‌طرف پره‌های آسیاب حرکت می‌کند و آن را می‌چرخاند. نیروی تولیدشده توسط پره‌ها، از طریق شفتی به سنگ رویین (بالایی) انتقال می‌یابد. گندم (یا سایر مواد آرد شدنی) که در درون سبد مخصوص در بالای سنگ رویین قرار دارد، به‌تدریج وارد سوراخ سنگ رویین می‌شود، لای دو سنگ آسیاب می‌شود و به خاطر وجود نیروی گریز از مرکز، به‌طرف بیرون پرتاب می‌شود. پس‌ازاین مرحله محصول آسیاب شده را در کیسه‌های گونی بسته‌بندی می‌کنند و توسط چهارپا به محل موردنظر می‌فرستند.
ساخت، نصب و نحوه‌ی کار پره‌ها و سنگ‌های آسیاب در نوع خود منحصربهفرد است. پره‌های آسیاب را از چوب درخت کنار (از درختان بومی و مقاوم) می‌ساختند. نکته‌ی جالب این است که محور چرخش پره‌ها به‌صورت افقی است و یک شفت فلزی متصل به سنگ بالایی و پرهای آسیاب، نیروی چرخشی پره‌ها را به سنگ بالایی منتقل می‌کند. در کنار سنگ، اهرم فلزی قرار دارد که کار آن بالا و پایین آوردن سنگ برای خرد کردن و نیم کوب کردن گندم است. قطعه چوبی که در پایین زنبیل قرارگرفته است، وظیفه‌ی قطع و وصل ریختن گندم را در میان دو سنگ آسیاب دارد.
بند میزان یا بند شاپوری (بند والرین)
بند میزان در ضلع شمال شرقی شهر و در جنوب بقعه‌ی سید محمدشاه گیاه‌خوار واقع است. این بند آب کارون را به دو قسمت تقسیم می‌کند: قسمتی را به آبراهه‌ی گرگر در شرق و قسمتی را به رودخانه‌ی شطیط در غرب روانه می‌سازد. در تاریخ آمده است که شاپور اول ساسانی، پس از غلبه بر والرین، امپراتور روم در جنگ «آپودا» در سال 260 میلادی، با استفاده از اسیران ساختمان این پل را بنا کرد. طول این بند و پل سنگی حدود 521 متر است و دریچه‌های آن از قطعات بزرگ سنگ خارا که با میله‌های آهنی تقویت‌شده، ساخته‌شده‌اند. بند میزان در سال 1189 خورشیدی توسط والی قاجار خوزستان تعمیر شد. نه دهانه دارد که کف آن‌ها کمی پایین‌تر از پایین‌ترین سطح آب در رودخانه است ساختمان بند از سنگ و ساروج است و به‌جز فروریختگی پوشش برخی از دهانه‌های رو به رودخانه‌ی گرگر، خللی بر ساختمان این پل وارد نیامده است.
برج کلاه‌فرنگی
در کنار رود شطیط، بر بالای تپه‌ی کوتاهی مشرف‌به بند میزان، بقایای یک برج هشت‌ضلعی به ارتفاع چهار متر وجود دارد که روایت‌شده، محل دیده‌بانی و نظارت شاپور ساسانی بر نحوه‌ی کار کارگران بوده است. در ساختمان این برج از سنگ‌های تراشیده استفاده‌شده است. عمارت کلاه‌فرنگی را می‌باید شاخصی برای اندازه‌گیری ارتفاع سطح آب رودخانه‌ی کارون به شمار آورد. برج کوچکی در سه‌طبقه است که آخرین تعمیرات آن مربوط به دوره‌ی قاجار است.
پل بند شادروان (پل شاپوری)
این پل بند در حدود 300 متری غرب بند میزان واقع است. عرض پی پایه‌های آن 7 متر، عرض دهانه‌ی ابرو پل 8 متر و ارتفاع از کف رودخانه تا تاج پل حدود 10 متر است. مصالح ساختمان پل سنگ رودخانه، سنگ قلوه، ملات و گچ کهنه است. درگذشته 550 متر طول و 35 دهانه داشته است. این بند در دوره‌ی ساسانی ساخته‌شده و از حدود 18 قرن پیش تاکنون، سهمگین‌ترین سیلاب‌های رود عظیم کارون را تحمل کرده است. در جبهه‌ی جنوبی پل، اتاقی کوچک به شکل مربع‌مستطیل دیده می‌شود که یک ضلع آن باقی‌مانده و از سنگ تراشیده ساخته‌شده است. احتمالاً این اتاق بازمانده‌ی تأسیساتی برای محافظت از پل بوده است.
پل بند لشکر یا شاه علی
در غرب بقعه‌ی امامزاده عبدالله، پل بند لشکر با 183 متر طول قرار دارد که عرض آن باجان پناه 4 متر است. این پل از مصالح ساختمانی سنگ، ساروج، قلوه‌سنگ و سنگ رودخانه ساخته‌شده است به این دلیل نام لشکر بر آن نهاده‌اند که آب جاری از زیر پل، به شهرک لشکر مکرم که نزدیک شهر شوشتر واقع بود، می‌رفت. این پل در شعبه‌ی شرقی نهر داریون بناشده است و باقی‌مانده‌های آن هنوز به چشم می‌خورد. نهر رقط، منشعب شده از نهر داریون، از میان این پل می‌گذرد و به رودخانه‌ی گرگر متصل می‌شود. انتقال انرژی ذخیره‌شده‌ی آب در پشت پل شادروان، از طریق نهر داریون به این نقطه، صورت می‌گیرد نهر داریون قسمتی از آب رودخانه شطیط را وارد جزیره‌ی شوشتر می‌کند. گفته‌شده این نهر به دستور داریوش اول هخامنشی حفر شده است.
پی‌نوشت
1. Mino
منابع
1. جزایری، سید عبدالله. تذکره‌ی شوشتر. کتاب‌فروشی صافی. اهواز. 1328.
2. تقی‌زاده، محمد. شوشتر در گذر تاریخ. مؤسسه‌ی مطبوعاتی دارالکتاب (جزایری). 1376.
3. دیو لافوا، ژان. ایران، کلده، شوش. ترجمه‌ی محمد فره‌وشی. انتشارات دانشگاه تهران. 1371.
4. صدای پای آب. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری شوشتر. 5. راهنما و نقشه‌ی گردشگری. حرمداری شوشتر. 1384.
نویسنده: حکیمه سلحشور
منبع: مجله رشد آموزش جغرافیا